ΑΛΙΚΗ ΝΑΣΣΗ
ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΙΚΗ ΝΑΣΣΗ
Το έθιμο της θεμελίωσης κτισμάτων με αίμα. Η τελετουργία και ο αρχέγονος συμβολισμός του.
Κατάλοιπο των αρχαίων δοξασιών, κοινών σε πολλούς λαούς, είναι το έθιμο, σύμφωνα με το οποίο για το θεμέλιωμα-στέριωμα ενός κτίσματος, κατοικίας, δημόσιου κτιρίου, γέφυρας ή κάστρου, απαιτείται θυσία. Το αίμα του θύματος έπρεπε να χυθεί πάνω στα θεμέλια, για να στεριώσει το κτίσμα.
Η θυσία στη δική μας χώρα αφορούσε ζώα, αν και δεν έλειψαν οι αναφορές στην αρχαία Ελληνική Γραμματεία, τη Λογοτεχνία, Ιστορία και Λαογραφία και σε ανθρωποθυσίες, καθώς και το αποκαλούμενο από τον λαό «στοίχειωμα», το κτίσιμο δηλαδή όχι ανθρώπου, αλλά της σκιάς του, ενέργεια η οποία δεν επέφερε τον θάνατό του, αλλά αποτελούσε κακό οιωνό και προαγγελία δεινών για την μετέπειτα ζωή του.
Στην εθιμική κοινωνική δε ζωή άλλων λαών, είναι ιστορικά αποδεδειγμένο ότι οι ανθρωποθυσίες κάθε άλλο παρά στοιχείο λογοτεχνικό και αποκύημα νοσηρής φαντασίας υπήρξαν και σε ορισμένες χώρες μάλιστα επιβίωσαν μέχρι και το τέλος του περασμένου αιώνα.
Το έθιμο της θεμελίωσης κτισμάτων με αίμα έχει βαθιά τις ρίζες του στην αρχαία εποχή ή για να είμαι πιο ακριβής ταυτίζεται με την κοινωνικοποίηση των θηρευτών και την κατασκευή των πρώτων κατοικιών, σε μία περίοδο που οι δεισιδαιμονίες δέσποζαν και ταλάνιζαν τον άνθρωπο, κρατώντας τον αιχμάλωτο της παντοδυναμίας των προλήψεων και των αυστηρών και ανθρωποβόρων, πολλές φορές, κανόνων των πρώτων κοινωνικών ομάδων.
Οι ενέργειες αυτές, κρινόμενες αυστηρά και με τα σημερινά κριτήρια, χαρακτηρίζονται αναμφίβολα απάνθρωπες, αλλά δεν πρέπει να παραβλέπουμε ότι υπήρξαν απότοκες της προσπάθειας των ανθρώπων να ερμηνεύσουν τους μύθους και να εξομαλύνουν τις σχέσεις τους με το θείο, στοχεύοντας στην εύνοια των θεών με κυρίαρχα συναισθήματα το δέος και τον φόβο απέναντί τους.
Οι πιστοί λάτρεις των ζωοθυσιών πίστευαν και ακόμη πιστεύουν ότι με το αίμα του ζώου το οικοδόμημα αποκτά στερεότητα, αφού ριζώνει στην πέτρα που χύνεται, ενώ αυτή η θυσία ευχαριστεί τον Θεό και επιτυγχάνει την ποθούμενη εύνοιά του.
Υπήρχε, βέβαια, και η αρχέγονη δοξασία ότι η ψυχή του θύματος παρέμενε πάνω στα θεμέλια και γινόταν ο προστάτης και φύλακας της κατοικίας ή του οικοδομήματος, το στοιχειό, ο οικουρός όφις και ο ίσκιος του σπιτιού που θα το προστάτευε από κάθε κακό.
Παρόμοια δοξασία ως προς τον βίαιο θάνατο ενός ανθρώπου έχει διατηρηθεί ως τις μέρες μας. Οι παλαιότεροι πίστευαν ότι η ψυχή του θύματος δολοφονικής ενέργειας ή και τροχαίου παραμένει πάντα στο σημείο του βίαιου θανάτου του και τις νύχτες κάνει αισθητή την παρουσία της με βογγητά, κραυγές και τη μορφή φαντάσματος, αναζητώντας τη ζωή που της άρπαξαν.
Το έθιμο της θεμελίωσης κτισμάτων με αίμα είναι γνωστό σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο και αυτό το επιβεβαιώνει και η διδακτέα στο μάθημα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στα σχολεία της χώρας παραλογή «Του γιοφυριού της Άρτας». Με τη διαφορά ότι εδώ έχουμε να κάνουμε με ανθρωποθυσία. Ο λαός μας τραγούδησε τη θεμελίωση του γιοφυριού του Άραχθου ποταμού και την για τον λόγο αυτό θυσία της γυναίκας του πρωτομάστορα, με μία παραλογή ιδιαίτερης ομορφιάς και λογοτεχνικής τελειότητας που ακόμη συγκινεί και διδάσκει.
Κοινή, ωστόσο, όπως προαναφέρθηκε, υπήρξε η δοξασία αυτή σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο και σε περιοχές, όπως ο Πόντος, η Θράκη και η Κύπρος, αλλά και χώρες των Βαλκανίων, όπως η Αλβανία, η Βουλγαρία, η Σερβία, όπου τραγουδήθηκαν παραλλαγές της με το ίδιο θέμα σε άλλη γλώσσα και ποταμό.
Στον Πόντο η παραλλαγή αναφέρεται στον ποταμό Πυξίτη ( Δαφνοπόταμο) και είναι γνωστή με τον τίτλο «Της Τρίχας το γιοφύρι». Στη Θράκη «Χίλιοι μαστόροι, μωρή Βέργω μου» και στην Κύπρο «ο Ναλιαντής τσι η Μαρουδάκι».
Στον άρτιο και συγκλονιστικό στο τέλος του αλβανικό λαϊκό μύθο-παραλογή, το προς θεμελίωση κτίσμα δεν είναι γέφυρα αλλά κάστρο στη Σκόδρα της Αλβανίας, το κάστρο της Ροζάφας, όπως ονομάστηκε από το όνομα της γυναίκας-θύματος. Τρία αδέλφια το έκτιζαν ολημερίς αλλά το βράδυ γκρεμιζόταν και τελικά θυσιάστηκε η σύζυγος του μικρότερου, για να ολοκληρωθεί το έργο. Η λεχώνα πανέμορφη Ροζάφα ζήτησε από τον σύζυγό της να της αφήσουν το ένα στήθος έξω και τον ώμο, για να μπορεί να θηλάζει το νεογέννητο μωρό της ως το τέλος της ζωής της, θαμμένη ζωντανή μέσα στο τείχος…
Στη βουλγαρική παραλλαγή πρωταγωνιστεί η γέφυρα του διαβόλου (dyavolski), στη σερβική με πλήθος παραμυθικών στοιχείων οι μάστορες γίνονται βασιλιάδες, ενώ η εντολή δίνεται από νεράιδα.
Η εθιμική βίαιη πράξη της ζωοθυσίας ακολουθούσε από τα πανάρχαια χρόνια ένα συγκεκριμένο τελετουργικό, το οποίο διατήρησαν οι κάτοικοι της Λάκκας Σουλίου και των όμορων περιοχών έως τις μέρες μας, όχι, όμως, με το πρωταρχικό μυθικό περιεχόμενο, αλλά περισσότερο ως πρόληψη.
Σε όλα τα χωριά μας, ακόμη και σήμερα, συνεχίζουν να σφάζουν ένα ζώο στα θεμέλια, συνήθως τράγο, κριάρι, αρνί, κατσίκι οι πιο εύποροι, κόκορα οι φτωχότερες οικογένειες. Τα αρσενικά είχαν την πρώτη θέση στην επιλογή του προς θυσία ζώου, διότι πίστευαν ότι είναι πιο δυνατά από το θηλυκό και άρα πιο αρεστά στους θεούς στα προχριστιανικά χρόνια ή στον Θεό στα μετά Χριστόν, καθώς και για πρακτικούς λόγους, αφού το θηλυκό είναι και εκείνο που θα πολλαπλασιάσει το κοπάδι. Απέφευγαν να σφάζουν μαύρο ζώο και προτιμούσαν τα λευκά ή καφετιά-κοκκινωπά ζώα και το ίδιο έπρατταν και οι αρχαίοι Έλληνες, όπως επιβεβαιώνεται από τις πηγές.
Τη θυσία του ζώου αναλάμβανε ο ιδιοκτήτης της οικίας ή ο πρωτομάστορας, αν επρόκειτο για μεγάλο έργο. Ο θύτης έστρεφε το ζώο προς τον ήλιο και του αφαιρούσε τη ζωή. Αν ήταν μικρό ζώο ή κόκορας, το περιέφεραν σφαγμένο, με το αίμα του να στάζει πάνω στα θεμέλια. Αν ήταν μεγάλο, τα ράντιζαν με το αίμα του. Ακολουθούσαν οι ευχές του ιερέα και ο αγιασμός των θεμελίων και του κτίσματος.
Στη Λάκκα Σουλίου τοποθετούσαν στο ανατολικό μέρος των θεμελίων τον θεμέλιο λίθο με χαραγμένο πάνω του έναν σταυρό από τον πρωτομάστορα ή τον οικοδεσπότη. Ακολουθούσε η τοποθέτηση μιας μικρής φιάλης με αγίασμα ή σε άλλες περιοχές τεσσάρων φιαλών με αγιασμένο νερό στις τέσσερις γωνίες των θεμελίων. Η τελετουργία συνεχιζόταν με το ασήμωμα, ρίξιμο κερμάτων στα θεμέλια από τον ιδιοκτήτη και τους καλεσμένους, και το κέρασμα του νοικοκύρη σε όλους τους παρευρισκομένους.
Το σφαγμένο ζώο το έτρωγαν οι μάστορες και οι καλεσμένοι, αφού όλοι μαζί βοηθούσαν και στο κτίσιμο της οικίας του συγχωριανού τους, μαγειρεμένο από τη νοικοκυρά και άλλες γυναίκες του χωριού, έμπειρες σε αυτήν την εργασία.
Όλη αυτή η ιεροτελεστία δεν αποσκοπούσε παρά στην ενδυνάμωση και εξασφάλιση της ιερότητας του χώρου, η οποία υπήρξε αδιαμφισβήτητη και θεοποιημένη από τους αρχαίους μας προγόνους. Το δε συμπόσιο συμβόλιζε την αγαθή προαίρεση του οικοδεσπότη να κρατήσει την πόρτα της οικίας του ανοιχτή για τους συμπολίτες του, τους φίλους και τους ξένους οδοιπόρους.
Οι κάτοικοι της Λάκκας Σουλίου προτιμούσαν το θεμέλιωμα να γίνεται ημέρα Δευτέρα. Μπορούσε να γίνεται και άλλη ημέρα, αλλά απέφευγαν την Τρίτη και Παρασκευή, επειδή πίστευαν ότι είναι δύο ημέρες συνδεδεμένες με δυσάρεστα γεγονότα της θρησκείας και της Ιστορίας μας (άλωση της Πόλης και σταύρωση του Ιησού).
Έθιμα τα οποία, προϊόντος του χρόνου, παραδόθηκαν στη λήθη, και το συγκεκριμένο ορθώς, θα έλεγα, διότι η σφαγή των ζώων στις αυλές των οικιών μας ακόμη παραμένει ανοιχτή πληγή για όσους τη βιώσαμε στα παιδικά μας χρόνια.
Ωστόσο, δεν θα παραστήσω την άμεμπτη και συμπονετική, όταν και στη δική μου διατροφή κυρίαρχη θέση κατέχει το κρέας, αλλά θεωρώ ότι η σφαγή ενός ανυπεράσπιστου ζώου πρέπει να γίνεται διακριτικά, μακριά από παιδικά βλέμματα και με «σεβασμό» σε ένα πλάσμα που αδυνατεί να υπερασπιστεί τη ζωή του, όπως ο άνθρωπος.
Είναι θεμελιώδεις αρχές και συμπεριφορές που καταδεικνύουν τον πολιτισμό ενός λαού και αναδεικνύουν τις αρετές του. Και ο ελληνικός λαός έχει αποδεδειγμένα επιδείξει ανώτερες συμπεριφορές στην σχέση του με τα ζώα και πρώτος ο επικός μας ποιητής ύμνησε τον μεταξύ ανθρώπων και ζώων συναισθηματικό σύνδεσμο και στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια (Άργος, Βαλίος-Μπάλιος και Ξάνθος κά) .
Υποκύπτοντας, ωστόσο, στην ανάγκη τους να επιβιώσουν στις αντίξοες συνθήκες και όντας δεινοί θηρευτές, φυσικό είναι να επιλέξουν να ικανοποιήσουν τους θεούς τους με τις προσφορές αγαθών της γης τους, αλλά και με το αίμα ζώων, πιστεύοντας βαθιά μέσα τους, με την ιδιαίτερη ερμηνεία και φιλοσοφική ενατένιση του κόσμου μας, πως θεοί που διψούσαν και για ανθρώπινο αίμα απλά δεν ήταν θεοί…