ΙΩΑΝΝΑ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥΑΠΟ ΤΗΝ ΙΩΑΝΝΑ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥ
Όπως φαίνεται ξεκάθαρα μέσα από τη χρήση της γλώσσας, ζούμε σ’ έναν Δυτικό κόσμο που ενώ υποστηρίζει ότι βασίζεται στη μονάδα και την ιδιαιτερότητά της, στην πραγματικότητα διέπεται από την έννοια του δυϊσμού ή δυαλισμού ή διαρχίας, η οποία χωρίζει τον κόσμο σε δύο σφαίρες και αρνείται την ενότητά του.
Ο όρος δυισμός προέρχεται από την ελληνική λέξη «δύο», με παράγωγα όπως το δυϊκός/διττός. Ο όρος διαρχία από το δύο + αρχή = δύο αρχές και ο όρος δυαλισμός από το λατινικό αριθμητικό duo (δύο), και το επίθετο dualis (Φιλοσοφικό λεξικό Σ. Γκίκα, Αθήνα, 1982, εκδ. Φελέκη, σελ. 76).
Ο δυϊσμός αντιτίθεται στον μονισμό, τη θεωρία που πρεσβεύει την ύπαρξη ενός μόνου θεμελιώδους είδους ή κατηγορίας πράγματος ή αρχής και συγγενεύει με τον πλουραλισμό, που βασίζεται στην άποψη ότι υπάρχουν πολλά είδη ή κατηγορίες.
Σύμφωνα με τον μονισμό, στον Δυτικό κόσμο κάθε στοιχείο αποτελεί μία οντότητα, άρα και η κοινωνία είναι μια ξεχωριστή οντότητα και το άτομο η βάση αυτής. Όμως, ακόμα και αν η Δύση διατείνεται ότι όλα βασίζονται στη μονάδα, μέσα στον Δυτικό λόγο διαφαίνεται περίτρανα η διάψευση αυτής της θέσης.
Με βάση την αρχή ότι για κάθε τι υπάρχει το αντίθετό του ή το συμπληρωματικό του και ότι κάθε οντότητα στην ολότητά της έχει τουλάχιστον δύο πλευρές, αντίθετες ή συμπληρωματικές, μέσα από την κατηγοριοποίηση της γλώσσας προέκυψαν ζεύγη και δίπτυχα, όπως: σημαίνον-σημαινόμενο, αρσενικό-θηλυκό, άσπρο-μαύρο, δεξιά-αριστερά, θετικό-αρνητικό, καλό-κακό κ.ά. Τα ζεύγη και τα δίπτυχα αυτά φέρουν ηθικό φορτίο και χρησιμοποιούνται με διαφορετικές έννοιες.
Ακόμα και στο λόγο των θρησκειών – και όχι μόνο εκείνων του δυτικού κόσμου -αποκαλύπτεται ένας δυϊκός/διττός χαρακτήρας με διακρίσεις όπως «Εκ δεξιών και εξ ευωνύμων», «Παράδεισος/Κόλαση».
Όπως το διατύπωσε στο σύγχρονο κόσμο ο Φ. ντε Σωσύρ, η γλώσσα είναι ένα όραμα του κόσμου, δηλαδή της πραγματικότητας που βιώνει μία κοινωνία. Έτσι, κατά περιόδους χρησιμοποιούνται όροι (λέξεις) στα ΜΜΕ και στην πολιτική που εξυπηρετούν συγκεκριμένους σκοπούς. Αποσκοπούν στο να περάσουν μηνύματα στο κοινωνικό σύνολο, να διαμορφώσουν απόψεις και κυρίως, να χειραγωγήσουν.
Η μαγεία, η υπεροχή, αλλά και ο μεγαλύτερος κίνδυνος της γλώσσας έγκεινται στην ελευθερία που μας δίνει να πούμε τα πάντα… ακόμα και το παράλογο και να του δώσουμε λογικό νόημα με συνειρμούς (π.χ. οι «τρελές» αγελάδες. Πώς μπορεί ένα ζώο άλογο να είναι τρελό;)!
Ο μεγάλος σημειολόγος Ουμπέρτο Έκο είχε πει ότι «οι σύγχρονες δικτατορίες δεν επιβάλλονται με τα τεθωρακισμένα, αλλά με τις τηλεοράσεις». Αυτή η φράση συνοψίζει ακριβώς τη Δύναμη της Γλώσσας.
Έννοιες επικοινωνίας που εμφανίζονται στα ΜΜΕ σε όλο το δυτικό κόσμο και διέπουν την πολιτική κατά περιόδους όπως διαφάνεια, κάθαρση, κ.ά., προκύπτουν από την ύπαρξη του αντίθετού τους. Οπότε, μιλάμε για διαφάνεια επειδή δεν υπάρχει, για κάθαρση επειδή οι διαδικασίες δεν είναι «καθαρές».
Για να χρησιμοποιήσω την ευφάνταστη γλωσσική μεταφορά της αγγλικής γλώσσας, «πρέπει να σπάσουμε τ’ αβγά για να φτιάξουμε ομελέτα».
Τη δεκαετία του 1950, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, εισάγεται για πρώτη φορά στην οικονομία ο όρος του δυϊσμού. Ο Ολλανδός κοινωνιολόγος και οικονομολόγος Boeke (J. H. Boeke, 1953, Economics and Economic Policy of Dual Societies, New York: Institute of Pacific Relations) χρησιμοποίησε τον όρο διττή κοινωνία για να περιγράψει την συνύπαρξη σύγχρονων και παραδοσιακών οικονομικών τομέων σε αποικιακές οικονομίες (colonial economies), με άλλα λόγια πώς να εκμεταλλευτείς μια κοινότητα προς όφελός σου, όπως γινόταν από όλους τους αποικιοκράτες. Ο ίδιος μελέτησε τον οικονομικό δυϊσμό στην Ινδία, όπου μέσω της σύγκρουσης του εγχώριου με τον δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό, η οικονομία της χώρας διασπάστηκε σε έναν σύγχρονο και σ’ έναν παραδοσιακό τομέα.
Από κοινωνιολογικής άποψης, σύμφωνα με τον Boeke, δεν είναι απαραίτητο μια κοινωνία να κυριαρχείται από ένα και μοναδικό κοινωνικό σύστημα. Αν όντως συμβαίνει αυτό, τότε πρόκειται για μια ομογενή κοινωνία. Όταν, αντιθέτως, εμφανίζονται ταυτόχρονα δύο (ή περισσότερα) κοινωνικά συστήματα, τότε πρόκειται για μια διττή κοινωνία. Ο Boeke χρησιμοποιούσε τον όρο για κοινωνίες «που εμφανίζουν έναν διακριτό διαχωρισμό μεταξύ δύο ταυτόχρονων ολοκληρωμένα αναπτυγμένων κοινωνικών τύπων (social styles), οι οποίοι κατά τη φυσιολογική ιστορική εξέλιξη των ομογενών κοινωνιών χωρίζονται μέσω μεταβατικών σχημάτων.
Ο ίδιος δεν πίστευε ότι υπήρχε τρόπος να αποφύγουμε ένα τέτοιο κοινωνικο-οικονομικό μοντέλο και, μέχρι στιγμής, δυστυχώς αποδεικνύεται ότι είχε δίκιο.
Τη δεκαετία του 1980, ο όρος διττή κοινωνία αναλύεται πλέον σε κοινωνία δύο ταχυτήτων, με εταιρίες με υπαλλήλους δύο ταχυτήτων -τους παραγωγικούς και τους μη παραγωγικούς. Το 1983 αρχίζει να ερμηνεύεται ο οικονομικός δυϊσμός ως διχοτόμηση της κοινωνίας, όρος που εμφανίστηκε σε άρθρο της γαλλικής εφημερίδας Le Μonde το 1985. Στην ίδια εφημερίδα, σε ένα άρθρο του 1986, εξηγεί ότι «διττή κοινωνία σημαίνει η μερίδα του λέοντος για τους πρωταγωνιστές και τα ψίχουλα για τους κομπάρσους».
Στα τέλη της ίδιας δεκαετίας, αρχές της επόμενης, έχουμε αρχίσει να μιλάμε για παγκοσμιοποίηση, όρο πολύπλοκο και με μακρά ιστορία. Ένας όρος που υπήρχε από την αρχαιότητα και ονομαζόταν «επεκτατισμός». Στον σύγχρονο δυτικό κόσμο πρωτοεμφανίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, για να αποκτήσει τη σημερινή σημασία του μόλις τη δεκαετία του 1970. Φυσικά, η παγκοσμιοποίηση σήμερα διαχωρίζεται από την έννοια του επεκτατισμού και προβάλλεται ως «ένωση των λαών», «ανοιχτές αγορές», «ίσες ευκαιρίες» και άλλα τέτοια ευοίωνα. Η ουσία, όμως, δεν αλλάζει. Για να χρησιμοποιήσω την ευφάνταστη γλωσσική μεταφορά της αγγλικής γλώσσας, «πρέπει να σπάσουμε τ’αβγά για να φτιάξουμε ομελέτα». Ως εκ τούτου, δεν μιλάμε για πλουραλισμό και ελευθερία πνεύματος, αγορών κλπ., αλλά μάλλον για ισοπέδωση της διαφορετικότητας, αφομοίωση από το σύνολο, μάζα. Μιλάμε για Big Brother (is watching you). Μιλάμε για αλυσίδες καταστημάτων και μεγάλες επιχειρήσεις με απάνθρωπα ωράρια και συνθήκες εργασίας, και με μισθούς για… κλάματα. Μιλάμε για την ΕΒΓΑ της γειτονιάς που η επόμενη γενιά δεν θα ξέρει τι είναι. Για τα θερινά σινεμά που είναι είδος προς εξαφάνιση και για το μπάνιο στις παραλίες δωρεάν, που πλέον πρέπει να κάνεις ταξίδι για να το βρεις.
Διάβασα πριν από καιρό στο διαδίκτυο, το άρθρο ενός προπτυχιακού φοιτητή του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης (Εθνικό Καποδιστριακό) με τίτλο «Η οικονομική διττότητα της ευρωζώνης εν καιρώ κρίσης, ως ανασταλτικός παράγοντας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης». Κατέληγε ότι «η πολιτική ολοκλήρωση φαίνεται πως οφείλει να ανταποκριθεί στις σύγχρονες απαιτήσεις, καλούμενη να μεταπηδήσει από το επίπεδο των ελίτ, εκ των οποίων δημιουργήθηκε, στο επίπεδο των πολιτών και της ευημερίας τους και μέσω αυτής να αυτοπραγματωθεί.»
Με τα σημερινά δεδομένα, το αν θα υπάρξει «ευρωπαϊκή και πολιτική ολοκλήρωση» και τι σημαίνει αυτό, όπως επίσης και το τι συνεπάγεται αυτή η διττότητα για όλους εμάς, ως μέλη μιας κοινωνίας όπου θεωρείται ότι όποιος έχει υψηλά εισοδήματα είναι πολύ παραγωγικός κι όποιος έχει χαμηλά… λίγο, το αφήνω στην κρίση σας.
Προς βρώσιν και πόσιν, τα παρακάτω αποσπάσματα από συνεντεύξεις του Γάλλου Προέδρου Ολλάντ στις 7 Μαρτίου 2017 και της Γερμανίδας Καγκελαρίου Μέρκελ στις 9 Φεβρουαρίου 2017 λίγο πριν την προγραμματισμένη συνάντηση κορυφής στη Ρώμη στις 25 Μαρτίου 2017, με αφορμή την 60η επέτειο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
«Για μεγάλο χρονικό διάστημα αυτή η ιδέα μιας διαφοροποιημένης Ευρώπης, με διαφορετικές ταχύτητες και διαφορετικούς ρυθμούς ολοκλήρωσης, έχει συναντήσει μεγάλη αντίσταση. Αλλά σήμερα, είναι απαραίτητη. Σε αντίθετη περίπτωση, η Ευρώπη θα εκραγεί», δήλωσε ο Ολλάντ στις Βερσαλλίες.
«Για εμένα, δεν υπάρχει θέμα δύο ταχυτήτων εντός της ευρωζώνης», τόνισε η Μέρκελ. «Η ευρωζώνη πρέπει να παραμείνει ενιαία. Και αυτό που συμφωνήσαμε πρέπει να γίνει από κοινού, από όλα τα κράτη μέλη της ευρωζώνης.»