ΔΗΜΗΤΡΑ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΥ
ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΗΜΗΤΡΑ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΥ
Φίλες και φίλοι,
Όπως σηείωνε ο Σταμάτης Αντωνόπουλος το 1907, «η περιγραφή της πόλεως Σμύρνης θα ήτο ατελής, εάν δεν εγίνετο λόγος και περί των προαστείων και περιχώρων αυτής».
Πράγματι, η εξέλιξη των περιχώρων της Σμύρνης από αγροτικούς οικισμούς σε τόπους παραθερισμού και σε προάστια, επισημαίνει τόσο την εξάπλωση της αστικότητας όσο και την χωρική κατανομή της κοινωνικής διαστρωμάτωσης της πόλης κατά τον ύστερο 19ο αιώνα.
Κατά τη διάρκεια του επόμενου αιώνα τα προάστια ενσωματώθηκα στο πολεοδομικό συγκρότημα της πόλης, διατηρώντας ωστόσο εν μέρει τη δική τους ταυτότητα.
Θα μιλήσουμε για τρία από αυτά, τα γνωστότερα:
Μπουρνόβας
Ο Μπουρνόβας βρίσκεται στην ΒΔ πλευρά της Σμύρνης. Τα υπάρχοντα στοιχεία είναι λιγοστά ως τον 18ο αιώνα, οπότε ο πληθυσμός αυξήθηκε κι έφτασε τους 500 κατοίκους. Τότε άρχισαν να εγκαθίστανται οι πρώτοι Ευρωπαίοι έμποροι δημιουργώντας θερινές κατοικίες.
Το προάστιο, που είχε περίπου 4.000 κατοίκους στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, αναπτύχθηκε περισσότερο μετά το 1867 με την κατασκευή της διακλάδωσης της σιδηροδρομικής γραμμής Σμύρνης-Κατσαμπά. Στο τέλος του 19ου αιώνα απέκτησε θέατρο και λέσχες, ενώ στις αρχές του 20ου αιώνα έναν κινηματογράφο. Εκείνη την εποχή ο πληθυσμός είχε αγγίξει τους 15.000 κατοίκους.
Στον οικισμό είχαν εγκατασταθεί εύποροι Ελληνορθόδοξοι, μουσουλμάνοι, Αρμένιοι, Εβραίοι, Λεβαντίνοι και Ευρωπαίοι διπλωμάτες και έμποροι, ενώ τα κατώτερα στρώματα του οθωμανικού και ευρωπαϊκού πληθυσμού τον εγκατέλειπαν σταδιακά.
Την παρουσία των εύπορων στρωμάτων αντικατοπτρίζει η λειτουργία των φιλανθρωπικών σωματείων «Αγαθοεργός Αδελφότης των Κυριών» και «Η Ευεργεσία», ενώ τη διαμόρφωση ιδεολογίας του αθλητισμού μαρτυρούν οι τρεις αθλητικοί και γυμναστικοί σύλλογοι του οικισμού.
Σήμερα στον Μπουρνόβα βρίσκεται η έδρα του τουρκικού Πανεπιστημίου του Αιγαίου (Ege Universitesi).
Μπουτζάς
Έως τον ύστερο 18ο αιώνα ήταν ένα ασήμαντο χωριό με λίγα σπίτια και αγροικίες. Μετά την εξέγερση των ελληνικών πληθυσμών της Πελοποννήσου το 1770 (Ορλωφικά) μετανάστευσαν στον Μπουτζά αρκετοί πρόσφυγες, ακολουθούμενοι και από νησιώτες (Χιώτες, Κυθηριώτες, Ανδριώτες). Έξω από τον οικισμό καλλιεργούνταν αμπέλια, ελιές και οπωροφόρα δένδρα μέχρι τον 19ο αιώνα, ενώ από το 1880 και μετά συστηματοποιήθηκε η καλλιέργεια καπνού.
Η κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής Σμύρνης-Αϊδινίου το 1861, που έκανε στάση στον Μπουτζά, διευκόλυνε την εγκατάσταση Λεβαντίνων και Ευρωπαίων της Σμύρνης σε κομψές κατοικίες και βίλλες. Ο πληθυσμός στις αρχές του 20ου αιώνα κυμαινόταν από 6.000 έως 12.000 κατοίκους. Υπήρχαν τρεις ελληνορθόδοξες εκκλησίες, μία καθολική και μια προεσταντική, δύο κοινοτικά ελληνικά σχολεία (ένα αρρεναγωγείο κι ένα παρθεναγωγείο), κάποια ελληνικά ιδιωτικά, δύο αγγλικά ιδιωτικά, ένα καθολικών καλογραιών κι ένα καπουτσίνων μοναχών.
Οι Ελληνορθόδοξοι του Μπουτζά είχαν συγκροτήσει συλλόγους και αδελφότητες, η παλιότερη των οποίων ήταν η Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης «Αναγέννησις» (1872). Ο Ποδοσφαιρικός Όμιλος Βουτζά ιδρύθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα.
Κορδελιό( ή Καρσί Γιακά)
Μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα η περιοχή του Κορδελιού ήταν ένας κάμπος με ελάχιστες αγροικίες και αποτελούσε ένα τμήμα των γαιών της οικογένειας Καραοσμάνογλου- τοπάρχες της Δυτικής Μ. Ασίας.
Όπως και στον Μπουτζά, μετά το 1770 εγκαταστάθηκαν εκεί πρόσφυγες από την Πελοπόννησο. Η ανάπτυξη άρχισε μετά την κατσκευή της σιδηροδρομικής γραμμής Σμύρνης-Κατσαμπά και, κυρίως μετά το 1874, όταν έγινε τακτική η θαλάσσια επικοινωνία με τη Σμύρνη.
Οι αγροικίες εξαφανίστηκαν και το Κορδελιό απέκτησε βίλλες, κινηματογράφο, θέατρο, αναγνωστήριο και λέσχες. Ο πληθυσμός ήταν κατά κύριο λόγο ελληνικός κι εφθασε στις αρχές του 20ου αιώνα τις 10.000 Αρκετοί κάτοικοι ήταν εύποροι Σμυρναίοι έμποροι που αρχικά παραθέριζαν στο Κορδελιό. Αλλά όταν τα μέσα συγκοινωνίας άρχισαν να λειτουργούν τακτικά, οι εξοχικές βίλλες μετατράπηκαν σε μόνιμες κατοικίες. Οι πολυτελείς οικίες βρίσκονταν στην παραλία, ενώ στη φτωχική συνοικία κοντά στον σταθμό του τρένου κατοικούσαν οι εργάτες.
Το Κορδελιό διέθετε δύο ορθόδοξες ενορίες (Αγία Άννα και Άγιος Ιωάννης), φιλεκπαιδευτικές αδελφότητες («Αγαθάγγελος», «Πρόοδος») καθώς και αθλητικούς και μουσικούς συλλόγους («Κόπανος», «Αίας», «Γυμναστικός και Μουσικός Όμιλος Καρσί Γιακά»).