ΔΗΜΗΤΡΑ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΥ
ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΗΜΗΤΡΑ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΥ
Όπως η ιστορία της πόλης, έτσι και η αντίστοιχη του λιμανιού της μπορεί να χωριστεί σε περιόδους, ανάλογα με την μορφολογία της προκυμαίας και των λιμενικών εγκαταστάσεων, της σύνθεσης του οικονομικά ενεργού πληθυσμού και, τέλος, του είδους του εμπορίου που διεξαγόταν.
Τον 17ο αι. το λιμάνι βρισκόταν αρκετά μέτρα προς την ξηρά, σε σχέση με την σημερινή ακτογραμμή. Ένα μικρό λιμάνι (το λιμάνι των γαλερών) προστατευμένο από το μικρό φρούριο του Αγίου Πέτρου (Οκ Καλεσί) αποτελούσε την πύλη εισόδου για τα εμπορεύματα στην πόλη, ενώ έως σήμερα η απόληξη του κόλπου της Σμύρνης αποτελεί ένα τεράστιο φυσικό λιμάνι με δυνατότητα φιλοξενίας μεγαλύτερων πλοίων.
Από τη δεκαετία του 1660 περίπου, το τμήμα του κόλπου που κατέληγε στη Σμύρνη ελεγχόταν από το νεόκτιστο οχυρό του Σαντζάκ Καλέ ενώ το λιμάνι των γαλερών επιχωματώθηκε γύρω στα 1750-1760, ώστε να δημιουργηθεί ένα νέο τμήμα της αγοράς. Η πόλη, που αρχικά εκτεινόταν γύρω από το μικρό λιμάνι προς το όρος του Πάγου και έβριθε μουσουλμάνων, από τα μέσα του 18ου αι. επεκτάθηκε προς τη θάλασσα και τον βορρά φιλοξενώντας όλο και μεγαλύτερο χριστιανικό πληθυσμό (Λεβαντίνους, Έλληνες και Αρμένιους). Τα ίχνη του παλιού λιμανιού, ανάμεσα στο Κονάκι και τον Φραγκομαχαλά, έσβησαν με την κατεδάφιση του φρουρίου του Αγίου Πέτρου (αρχικά το 1865-1870 και ολοσχερώς μετά το 1922).
Ο σχηματισμός του Φραγκομαχαλά και η δημιουργία μιας μεγάλης παραλιακής ζώνης προσέγγισης των εμππορευμάτων από τη θάλασσα αποτέλεσε το χαρακτηριστικό της Σμύρνης ως τον όψιμο 19ο αι. Ως την νέα διαμόρφωση της προκυμαίας από το 1867 ως το 1874, το λιμάνι αποτελούνταν ουσιαστικά από μια σειρά προβλητών (σκάλες) που νέμονταν προνομιακά οι δυτικοί έμποροι, από την εθνικότητα των οποίων έπαιρναν το όνομά τους.
Η κατασκευή της νέας προκυμαίας, αν και ξεκίνησε με αγγλικές πρωτοβουλίες, εκτελέστηκε από την γαλλική εταιρία Societe du Port de Smyrne, η οποία επέκτεινε την πόλη αρκετά μέτρα μέσα στον κόλπο σε περιοχές που γέμιζαν από τις προσχώσεις του ποταμού Έρμου. Μια νέα, σχεδόν ευθεία παραλιακή ζώνη αναπτύχθηκε (1875) ικανή να φιλοξενήσει την διαρκώς αυξανόμενη κίνηση του λιμανιού, καθώς και νέες ευκολίες, όπως το ιππήλατο τραμ ή νέες αστικές συνήθειες, τα μέγαρα της εποχής, τα κλαμπς και τις λέσχες.
Ο λιμενοβραχίονας δημιουργούσε έναν νέο εσωτερικό λιμένα πλαισιωμένον από το Τελωνείο, το Υγειονομικό Κατάστημα, τον Έλεγχο Διαβατηρίων και το Τηλεγραφείο. Με τη νέα αυτή διαρρύθμιση σχηματίσθηκε η συνοικία της Πούντας (σημερα Αλσαντζάκ), ένας χώρος υποβαθμισμένης αρχικά κατοικίας και βιομηχανικών εγκαταστάσεων, που ολοκλήρωνε την επέκταση της πόλης προς βορράν.
Με αυτή την επέκταση ο Φραγκομαχαλάς έχασε την προνομιακή του σχέση με τη θάλασσα, ενώ κερδισμένοι από την νέα παράλια ζώνη ήταν οι Έλληνες που κατοικούσαν ως επί το πλείστον στις νέες συνοικίες δημιουργώντας εμβληματικά κτήρια και θεσμούς μπροστά στην προκυμαία (Quai). Ήδη από τον 17ο αι. μια σειρά υποδομών διευκόλυναν τη ζωή στην πόλη, όπως τα έργα ύδρευσης από τον Μπουτζά και το Χαλκά Πινάρ, ίχνη των οποίων είναι ακόμη ορατά από τον περιφερειακό δρόμο που οδηγεί στο Κορδελιό (Καρσίγιακα) και τα πολυπληθή χάνια που διατήρησαν την αίγλη τους ως το τέλος της οθωμανικής Σμύρνης και αποτελούσαν τόπο συνάντησης του εμπορίου των καραβιών με το εμπόριο των καραβανιών.
Για αιώνες η πύλη προς την Ανατολή περνούσε από τη διάσημη Γέφυρα των Καραβανιών, ωσότου δημιουργήθηκαν από αγγλικές εταιρίες οι σιδηροδρομικές συνδέσεις με το Αϊδίνι και τον Κατσαμπά (1850-1860). Οι αντίστοιχοι σταθμοί ορίζουν από ξηράς τα όρια της χριστιανικής Σμύρνης στις αρχές του 20ου αι. και είναι αναγνωρίσιμοι ως ορόσημα στη σύγχρονη τουρκική Σμύρνη. Άλλωστε, λίγα χρόνια μετά την εισαγωγή των σύγχρονων θεσμών τοπικής αυτοδιοίκησης στην αυτοκρατορία (1867-1870) και τη δημιουργία της δημαρχίας της Σμύρνης, η πόλη χωρίστηκε σε δύο διαμερίσματαπου αντιστοιχούσαν στον ισλαμοεβραϊκό και στον χριστιανικό τομέα.