ΔΗΜΗΤΡΑ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΥ
ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΗΜΗΤΡΑ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΥ
Φίλες και φίλοι,
Στις «Βάκχες» ο θεός Διόνυσος φτάνει στη Θήβα με διπλό ρόλο: ως μύστης και ως εκδικητής. Σκοπεύει, όχι μόνο να εισάγει στην πόλη τον ιερό θεσμό του βακχικού οργίου, αλλά και να τιμωρήσει τη βασιλική οικογένεια- την οικογένεια της μητέρας του Σεμέλης.
Ο γερο-Κάδμος και η Αγαύη, ο πατέρας και η αδελφή της νεκρής πλέον μητέρας του, πρέπει να υποφέρουν, να δυστυχήσουν, επειδή τόλμησαν να αμφισβητήσουν τη δική του θεϊκή καταγωγή, τον καιρό που η Σεμέλη τον κυοφορούσε. Και ο τωρινός βασιλιάς, ο Πενθέας, θα πληρώσει, επειδή έδειξε ασέβεια στο πρόσωπό του, όπως και στις ακολούθους του.
Έχουμε να κάνουμε με έναν οργισμένο Διόνυσο, την πιο δυσάρεστη πλευρά του θεού της χαράς, με το σκοτεινό του μισό.
Όταν ο Διόνυσος μας πληροφορεί για τα παραπάνω στον πρόλογο του έργου, η βασίλισσα-μητέρα Αγαύη βρίσκεται στον Κιθαιρώνα, επιδιδόμενη στα όργια του γιου της, μαζί με τις Θηβαίες συντρόφισσές της.Με μια δόλια υπόδειξη του Διονύσου, ο Πενθέας (γιος του Εχίνου και της Αγαύης), μεταμφιεσμένος σε γυναίκα, πλησιάζει κρυφά τις γυναίκες για να τις κατασκοπεύσει, για να παρακολουθήσει με τα ίδια του τα μάτια τις πράξεις τους, και να τις τιμωρήσει στη συνέχεια ανάλογα.Για να το κάνει ανεμπόδιστα, ανεβαίνει ψηλά, πάνω σ’ ένα έλατο.
Μεθυσμένες από τα αρώματα της φύσης, εναρμονισμένες με τις δυνάμεις της γης, ένθεες και παράφορες, οι γυναίκες, με την Αγαύη να πρωτοστατεί, αντιλαμβάνονται την παρουσία του. Γκρεμίζουν το έλατο με τα χέρια τους, τον πιάνουν και τον συλλαμβάνουν. Το τέλος του Πενθέα είναι γνωστό και φριχτό: η Αγαύη και οι αδελφές της (Ινώ και Αυτονόη) τον διαμελίζουν ανελέητα, οι υπόλοιπες τον κατασπαράσσουν σαν αγρίμια. Η Αγαύη κόβει το κεφάλι του και το μπήγει στον θύρσο της ως τρόπαιο αυτής της γυναικείας νίκης, μιας νίκης που μαρτυρά τη νίκη του θεού-γιου της.
Όταν ο πέπλος των παραισθήσεων υποχωρεί, η Αγαύη υπεισέρχεται σε υπαρξιακό κενό. Λέμε ότι δεν υπάρχει μεγαλύτερη δυστυχία για μια μητέρα, όταν χάσει το παιδί της, ωστόσο η οδύνη της αθέλητης παιδοκτονίας ούτε όνομα έχει ούτε ανθρώπινο μέτρο.
Οι «Βάκχες», όπως και κάθε μεγάλο έργο, προσεγγίζεται ποικιλοτρόπως (ψυχολογικά, κοινωνιολογικά, θρησκευτικά κλπ). Η ίδια η παιδοκτονία υφίσταται συχνά ευφάνταστες αναλύσεις. Όλες οι απόπειρες «οικειοποίησης» μιας αρχαίας τραγωδίας από τον σύγχρονο άνθρωπο είναι θεμιτές, αλλά με όρους: να αναγνωρίζουμε ότι και η εγκυρότερη ερμηνεία εξακολουθεί να έχει περιορισμένη οπτική, που άθελά της υποτιμά την πολυσημία του έργου, και να δεχόμαστε να «αφουγκραστούμε» το πνεύμα του ποιητή και τα μηνύματα του δικού του κόσμου. Γιατί, η διαχρονική αξία μιας τραγωδίας πηγάζει από την ίδια την ιστορική της διάσταση, κάθε της πράξη φωτίζεται από την εποχή και τον πολιτισμό της.
Ο Ευριπίδης, λοιπόν, οδηγεί την ηρωίδα του στον φόνο του παιδιού της, μέσα από ένα θεϊκό μονοπάτι, μέσα από την πλήρη παρέμβαση ενός θεού σε κάθε βήμα.
Ο Διόνυσος (ο θεός) είναι παρών ακόμη κι όταν απουσιάζει από τη σκηνή ή την αφήγηση, μάλιστα τότε είναι περισσότερο κύριος της κατάστασης. Ήδη από τον πρόλογο έχει φτάσει θριαμβολογώντας για την εκδίκηση που σκοπεύει να πάρει.Αυτός ελευθερώνει τις οπαδούς του από τη φυλακή, αυτός τις εμπνέει να πάνε στο βουνό, αυτός πείθει τον Πενθέα να μεταμφιεστεί και να τις κατασκοπεύσει, αυτός τον ωθεί να ανεβεί στο έλατο.Αυτός τις καλεί να τον τιμωρήσουν με τον φρικτότερο τρόπο…
Όλα είναι δικό του έργο, όλα εκείνος τα διαφεντεύει. Οι μαινάδες παραδίδονται στο έργο της δικής του φύσης, τις γεννεσιουργές αλλά και θανατηφόρες. Ο άνθρωπος μετατρέπεται σε μαριονέτα, σε υπνωτισμένο και κατευθυνόμενο αντικείμενο.
Η Αγαύη, όταν συνέρχεται και συνειδητοποιεί την πράξη της οδεύει στην εξορία στερημένη από απογόνους και πατρίδα. Θα ζήσει τον δικό της θάνατο ολομόναχη.
Η Αγαύη γίνεται παιδοκτόνος, υπηρετώντας τον νέο γοητευτικό θεό, εκείνον που σέρνει τα φοβερά δίδυμα: τη ζωή και τον θάνατο, την ειρήνη και τον σπαραγμό, το γλυκό τραγούδι και την άγρια κραυγή.
Η τραγική γυναίκα γίνεται εκτελεστικό όργανο της θεϊκής εκδίκησης. Είναι τραγική, επειδή το σχέδιο που της αναθέτει ο θεός εν αγνοία της περιλαμβάνει και τη δική της τιμωρία. Ο δράστης καθίσταται συγχρόνως θύμα, χύνεται αίμα.
Η εισβολή του νέου θεού συμβολίζει μια πολιτιστική μεταβολή, μια πνευματική επανάσταση. Όπως γνωρίζουμε, όμως, καμιά κοσμογονική μεταβολή δεν συντελείται αναίμακτα, ούτε καν στη μυθολογία. Το καινό είναι πάντα σκανδαλώδες, απαιτεί βαρύ αντίτιμο και εξοφλείται πάνω από το σημείο σύγκρουσης με το παλιό και καθιερωμένο.
Ως την επόμενη Τρίτη, να είστε όλοι καλά και να προσέχετε!