ΕΥΗ ΡΟΥΤΟΥΛΑΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΗ ΡΟΥΤΟΥΛΑ
Ως αρχή της ρώσικης λογοτεχνίας θεωρείται ο 10ος αιώνας, όταν η κυριλλική γραφή καθιερώθηκε στη Ρωσία. Τα πρώτα σωζόμενα κείμενα που έχουμε είναι θρησκευτικού περιεχομένου (τα τέσσερα Ευαγγέλια, η Αποκάλυψη του Ιωάννη, βιογραφίες Αγίων και μοναστικοί κανόνες). Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, οι Ρώσοι θα διεκδικήσουν τον τίτλο της «Νέας Ρώμης» για την αυτοκρατορία τους…
Έτσι, κατά τη διάρκεια του 16ου αιώνα θα γραφτούν πολλά έργα με νομικούς κώδικες προς επικύρωση αυτής της αλήθειας. Επίσης, στον 16ο αιώνα εμφανίζονται για πρώτη φορά παιδικά παραμύθια, λαϊκοί μύθοι και ταξιδιωτικές περιπέτειες. Η γραφή ξεφεύγει από το χριστιανικό και νομοθετικό έργο και περνά στη μυθοπλασία, σταματά να εξυπηρετεί κάποιον συγκεκριμένο κρατικό σκοπό και τα πλήθη οδηγούνται για πρώτη φορά στη φαντασία.
Ο 17ος αιώνας γνώρισε αναταραχές για τη Ρωσία: εξεγέρσεις αγροτών, επιθέσεις από εξωτερικούς εχθρούς, αντιπαλότητες για την εξουσία… Κι έτσι, λογοτεχνικά γεννήθηκε ένα καινούργιο είδος για τη χώρα που το δημιούργησαν οι νέες ανάγκες: η ιστορία και η καταγραφή των γεγονότων, είτε αυτό ανάγεται εντελώς σε ιστορικές περιγραφές είτε σε ιστορικές περιγραφές, ανάμεικτες με μυθοπλασία. Ταυτόχρονα, εκείνη την εποχή εμφανίστηκαν τα πρώτα δείγματα ποίησης τα οποία «ακολουθούσαν» πιστά τα δυτικά πρότυπα γραφής στίχων και εμπνέονταν από τις ηρωικές εποχές που ζούσαν οι δημιουργοί τους.
Με την ηγεμονία του Μεγάλου Πέτρου, όλα αλλάζουν. Ο νέος αυτοκράτορας αγαπά οτιδήποτε το δυτικό: οι μόδες και τα ήθη αλλάζουν. Οι νέοι των καλών οικογενειών πάνε για σπουδές στην Ευρώπη, το ντύσιμο ακολουθεί τη δυτική μόδα, τα ενδιαφέροντα της καλής κοινωνίας μετατρέπονται και αυτά. Αρχίζει έτσι το κυνήγι της αλεπούς, οι συναθροίσεις των κυριών με τσάι και τα… πικνίκ! Σταματά κάθε τι ρωσικό, ακόμη και η λογοτεχνία. Γίνεται, λοιπόν, μια μεγάλη στροφή προς την ευρωπαϊκή κουλτούρα. Τα μέλη της καλής κοινωνίας μιλάνε στα γαλλικά μεταξύ τους, ενώ ρώσικα πλέον μιλούν μόνο οι μουζίκοι και οι δουλοπάροικοι. Σταματά η ρώσικη λογοτεχνία και κυριαρχούν οι μεταφράσεις των ξένων ευρωπαίων.
Στην εποχή της Μεγάλης Αικατερίνης, τα πράγματα αλλάζουν και πάλι. Η Τσαρίνα λατρεύει τη λογοτεχνία, δίνει ώθηση στις Τέχνες και ο κόσμος επηρεάζεται από τις ιδέες του γαλλικού Διαφωτισμού. Αυτή την εποχή θα φωτίσει με το πνεύμα του ο Λομονόσοφ (1711-1765), γιος ενός φτωχού ψαρά. Ο Λομονόσοφ περπατά από το χωριό του με τα πόδια στη Μόσχα και εκεί καταφέρνει – με την επέμβαση φίλων – να εισαχθεί στην Σλαβοελληνολατινική Ακαδημία, όπου θα πάρει υποτροφία και θα σπουδάσει στη Γερμανία. Κατόπιν θα γυρίσει πίσω και θα συμβάλλει στην ίδρυση του Κρατικού Πανεπιστημίου της Μόσχας (σήμερα προς τιμήν του ονομάζεται Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ). Ο Λομονόσοφ συνθέτει μια νέα γραμματική: συνδυάζει τα σλάβικα (που έως τότε χρησιμοποιούνταν μόνο στα εκκλησιαστικά κείμενα) με την καθομιλουμένη δημοτική γλώσσα.
Αμέσως μετά τον Λομονόσοφ, η ρώσικη λογοτεχνία θα γνωρίσει έναν άλλο μεγάλο εκπρόσωπο και συνεχιστή της, τον Καραμζίν (1766-1826), ο οποίος θα γράψει έντεκα τόμους ρώσικης ιστορίας. Ο Καραμζίν πήγε σε παλιά ρώσικα μοναστήρια και ξέθαψε χρονικά και δημόσια έγγραφα, τους έδωσε νέα πνοή˙ θα μπορούσαμε να πούμε ότι ενήργησε ως ένας ένθερμος ιστοριοδίφης της εποχής του.
Και φτάνουμε, επιτέλους, στον υπέροχο 19ο αιώνα της ρωσικής λογοτεχνίας και πιο συγκεκριμένα στον «πατέρα» της, τον εξαιρετικό Αλεξάντερ Πούσκιν (1799-1837). Και γιατί τον ονομάζω εξαιρετικό; Οι προηγούμενοι δεν ήταν και αυτοί αξιοθαύμαστοι; Φυσικά και ήταν. Αλλά ο Πούσκιν ήταν αυτός που δημιούργησε τη σύγχρονη ρωσική γλώσσα, ακριβώς όπως έκανε ο Διονύσιος Σολωμός σ’ εμάς. Στην εποχή του, οι αριστοκράτες και όλοι οι κρατικοί υπάλληλοι μιλούσαν στα γαλλικά. Οι μουζίκοι εκφράζονταν σε μια δημοτική γλώσσα που δεν υφίστατο στα έγγραφα. Τα παλιά λογοτεχνικά κείμενα ήταν γραμμένα στα σλαβικά, λόγω της χριστιανικής τους προέλευσης. Στον λογοτεχνικό κόσμο της Ρωσίας υπήρχε μία αντιπαλότητα, παρόμοια με αυτή που έζησε το ελληνικό κράτος με την καθαρεύουσα και τους δημοτικιστές. Ο Πούσκιν, λοιπόν, είναι ο πρώτος που γράφει σε μια νέα γλώσσα, στην αντίστοιχη ρωσική δημοτική, συνδυάζοντας τη δημοτική ντοπιολαλιά με τα απαρχαιωμένα σλάβικα των μοναστηριών, ενώ παράλληλα πετάει έξω την ξενόφερτη γαλλική των σαλονιών.
Σε μία εποχή όπου όλοι έγραφαν ποιήματα γιατί ήταν της μόδας (ακολουθώντας έτσι τον ρομαντικό διαφωτισμό), τα ποιήματα του Πούσκιν διδάσκονται ακόμη στα σχολεία όλου του σύγχρονου κόσμου. Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα περισσότερα έργα του, με κορυφαίο το ποίημα «Ευγένιος Ονέγκιν» που γνώρισε πολλές μεταφορές σε θέατρα, κινηματογράφο και όπερα. Επίσης υπήρξε φιλέλληνας (έζησε την εποχή της ελληνικής επανάστασης) και φίλος του Καποδίστρια, του Αλέξανδρου Υψηλάντη και άλλων Φιλικών. Έζησε, θα μπορούσαμε να πούμε, με τον ίδιο ρομαντισμό με τον οποίο έγραφε, καθώς πέθανε σε μονομαχία για να προστατεύσει την τιμή της γυναίκας του από έναν εραστή της!
Ο δρόμος ήταν πλέον ανοιχτός για τα μεγάλα 
μυαλά της Ρωσίας. Τον Πούσκιν θα ακολουθήσει ο Γκόγκολ που θα μας χαρίσει τον εκπληκτικό «Τάρας Μπούλμπα» (με φοβερές καταγραφές των Κοζάκων και της ζωής τους) και τον κωμικοτραγικό «Επιθεωρητή» που όλοι έχουμε θαυμάσει στα θέατρα. Λέγοντας Γκόγκολ, ποιος από εμάς δεν έχει δει το «Ημερολόγιο ενός τρελού»; Ποιος Έλληνας ηθοποιός δεν θέλησε να αναλάβει αυτόν το ρόλο; Από τον Χορν μέχρι τον Μεσσάλα, ο καθένας μας, ανάλογα με την εποχή του, έχει κλάψει με τη ρωσική γραφειοκρατία και με την εξαθλίωση του ατόμου.
Ακολουθεί ο Τουργκένιεφ με το «Πατέρες και γιοι» και το θεατρικό «Ένας μήνας στην εξοχή», ο οποίος λόγω της προσωπικής του ζωής αλλά και λόγω των ανατρεπτικών ιδεών του (ήταν προσωπικός φίλος του Μπακούνιν), έζησε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του στο Λονδίνο και το Παρίσι.
Επηρεασμένος βαθιά από τα έργα των Πούσκιν και Γκόγκολ, είναι ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι. Πλέον φεύγουμε από την κατεξοχήν ρωσική λογοτεχνία και αναφερόμαστε σε παγκόσμιες αξίες. Τι να πούμε για τον Ντοστογιέφσκι; Τον γνωρίζετε όλοι σας, είτε τον έχετε διαβάσει είτε όχι. Ένα μόνο πράγμα μπορεί να ειπωθεί: όσοι δεν τον έχετε διαβάσει, όσοι θεωρείτε ότι γενικά οι κλασικοί είναι ξεπερασμένοι (γιατί το έχω ακούσει και αυτό!), δοκιμάστε να μπείτε έστω για λίγο στον κόσμο του Ρασκόλνικοφ, στον κόσμο του Ηλίθιου, στον κόσμο της ανθρωπιάς που εισήγαγε αυτός ο σπουδαίος χαρτοπαίκτης!
Σύγχρονος του Φιόντορ είναι ο άλλος μεγάλος παγκόσμιος συγγραφέας της ρώσικης ανθολογίας, ο Λέων Τολστόι. Αν ο Ντοστογιέφσκι έδινε μεγαλύτερη βαρύτητα στην κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα και έψαχνε τη λύση στη μετριοπάθεια, ο Τολστόι έψαχνε τη λύση μέσα από τον χριστιανισμό και την αγαθή προαίρεση των ανθρώπων. Ασχέτως πολιτικών και κοινωνικών συνθηκών, ο Τολστόι αναζητούσε την αλήθεια στην ψυχή των ανθρώπων («Αννα Καρένινα», «Ανάσταση»).
Ο Πούσκιν έζησε με τον ίδιο ρομαντισμό με τον οποίο έγραφε, καθώς πέθανε σε μονομαχία για να προστατεύσει την τιμή της γυναίκας του από έναν εραστή της…
Και σιγά-σιγά, ερχόμαστε στα πρόθυρα του 20ου αιώνα όπου ένας γιατρός θα αποφασίσει να διακωμωδήσει την ανθρώπινη φύση: τα μεγάλα τσιφλίκια χάνονται, ο αιώνας αλλάζει, οι αριστοκράτες τρώνε τις σάρκες τους στη βαρετή ρωσική στέπα. Κυρίες και κύριοι, καλώς ήρθατε στον κόσμο του Τσέχωφ! Αν δεν σας αρέσει το θέατρο, καιρός να το ανακαλύψετε, γιατί στα χέρια του Άντον Τσέχωφ, οι μεγαλύτερες τραγωδίες μεταμορφώνονται σε κωμωδίες. Πόσο σοβαροφανές και ηλίθιο είναι τελικά το ανθρώπινο είδος! Πόση τραγωδία κρύβεται πίσω από τις μικρές, καθημερινές στιγμές μας;
Ο Μαξίμ Γκόργκι, λόγω των συνθηκών και της εποχής του, καθιερώθηκε ως η φωνή του κομουνιστικού κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης. Κυνηγημένος από το καθεστώς των τσάρων, έγινε ο λογοτεχνικός ήρωας του Στάλιν.
Ο Ζαμιάτιν μας χάρισε το δυστοπικό «Εμείς», ενώ ο Τζορτζ Όργουελ επηρεάστηκε βαθιά από αυτό το έργο για να γράψει το πασίγνωστο «1984». Δυστυχώς, όμως, ποτέ δεν απέκτησε τη φήμη άλλων συμπατριωτών του, επειδή δεν τάχθηκε με το καθεστώς της εποχής του.
Ο Μπορίς Παστερνάκ μας χάρισε το «Δόκτωρ Ζιβάγκο», έμεινε στη Ρωσία μετά την επανάσταση των μπολσεβίκων αλλά δεν κατάφερε να διακριθεί περαιτέρω παρά τις υψηλές γνωριμίες που είχε (Ρίλκε, Ραχμάνινοφ κ.ά.). Καθιερώθηκε πιο πολύ ως μεταφραστής ξένης ποίησης και ιδιαίτερα του Σαίξπηρ.
Η Αχμάτοβα (ταταρικό ψευδώνυμο του πατρικού ονόματος της γιαγιάς της) υπήρξε ποιήτρια και νομικός. Μέσα από τα ποιήματά της εκφράζεται όλη η μιζέρια του εμφυλίου πολέμου που ξέσπασε στη Ρωσία, καθώς και της Οκτωβριανής επανάστασης.
Ο Μαγιακόφσκι ήταν ο ποιητής της Σοβιετικής επανάστασης και του φουτουρισμού. Κατηγορήθηκε από πολλούς ομότεχνούς του για την αφοσίωσή του στο Κομουνιστικό Κόμμα. Στο τέλος της ζωής του σατίρισε ο ίδιος τα ιδανικά της σοβιετικής πραγματικότητας.
Ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ εγκατέλειψε νωρίς τη γενέτειρά του και μετανάστευσε σε διάφορες πόλεις της Ευρώπης. Έμεινε γνωστός για τον αισθησιασμό του και την περίφημη «Λολίτα» του, αν και είχε επίσης γράψει αστυνομική λογοτεχνία, θρίλερ και ρομαντικά πεζογραφήματα.
Ο Σόλοχοφ και το βιβλίο του «Ο ήρεμος Ντόν» βοήθησαν πολύ τον σοβιετικό ρεαλισμό.
Αντιθέτως ο Σολζενίτσιν έγινε γνωστός για τα αντικαθεστωτικά του έργα, στα οποία περιέγραφε τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης στα ρώσικα γκουλάγκ (στρατόπεδα συγκέντρωσης). Το «Μια ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς» έγινε παγκόσμιο μπεστ σέλερ και χάρισε στον Σολζενίτσιν το Νόμπελ λογοτεχνίας.
Σε αυτό το άρθρο αναφέρονται επιγραμματικά μόνο οι πιο γνωστοί, σε εμάς τουλάχιστον, Ρώσοι συγγραφείς. Λόγω του περιορισμένου χώρου αλλά και του περιορισμένου ενδιαφέροντος του αναγνωστικού κοινού, έχουμε αφήσει πολλούς χωρίς να τους κάνουμε μια μικρή αναφορά. Άλλωστε δεν επιδιώκουμε διατριβή στη ρωσική λογοτεχνία!
Γιατί τα γράφουμε όλα αυτά; Για να λάβει μια πρώτη γνώση ο Έλληνας αναγνώστης που δεν έτυχε ως τώρα να ασχοληθεί με την εν λόγω λογοτεχνία. Αν είστε συγγραφέας, τότε αυτό το κείμενο δεν σας αφορά. Θεωρώ ότι έχετε ήδη διαβάσει δυο-τρεις από τους κλασικούς συγγραφείς όλων των εποχών, πριν κάνετε την προσπάθειά σας.